منصوره اتحادیه، از جمله زنانی است که در یک خانواده قجری زاده شده بود وزندگی خاندانش موضوع پژوهش تاریخ نگاران است،خودرا از درون یک داستان تاریخی بیرون کشید، تاریخ خواند ومورخ شد وبه جای آنکه منتظر بنشیند تا زمان از او عبور کند، خود راوی روزگار رفته شد. او با در دست داشتن اسناد دست اول، انتشاراتی را تاسیس کرد که منابع واسناد منتشر شده بسیاری را به ذخایر تاریخ نگاری ایران معاصر افزود.

زنان تاریخ نگار معاصر توانستند در عین حال که نام خودرا در کنار مورخان بزرگ زمانه قرار دهند، به اهمیت وپژوهش در تاریخ زنان نیز بپردازند ولنز نگرش به تاریخ را بسوی این گروه مغفول مانده نیز بچرخانند. آنان با توجه به انباشت تاریخی وتجاربی که زنان ایرانی از دوران مشروطه کسب کرده. بودند، مسایل زنان را که رفته رفته از آن دوران در امور اجتماعی وروزمره مطرح شده بود را درتاریخ نیز جستجو کردند.

*-منصوره اتحادیه (نظام مافی) در ایران یکی از نخستین این زنان بود که کوشید صدایی به زنان خاموش تاریخ ایران دهد وآنان را ازاعماق فراموشی تاریخ نگاری مذکر بیرون آورد.

*-در میان یک خاندان بزرگ.

منصوره اتحادیه از ناحیه پدری به خاندانی تاجر پیشه اتحادیه میرسد. پدر بزرگش “حاج رحیم اتحادیه” در اواخر دوره ناصری از تبریز به تهران آمد وفعالیت تجاری خویش را در این شهر ادامه داد. او از سوی مادری یکی از نوادگان خاندان سیاسی فرمانفرماییان است. مادر بزرگش “شاهزاده خانم عزت السلطنه” دختر چهارم مطفرالدینشاه وتاج الملوک (دختر عزت الدوله وامیر کبیر) وهم چنین همسر عبدالحسین میرزا فرمانفرما بود. فرمانفرما پدر بزرگ او نیز نوه عباس میرزا نایب السلطنه ودایی دکتر محمد مصدق است. این خاندان دردوره قاجاریه در اوج قدرت ونفوذ سیاسی بودند، اما در دوره پهلوی اول به مرور با حکومت زاویه پیدا کردند وبه تدریج ثروت ونفوذ سیاسی خودرا از دست دادند.

منصوره اتحادیه در ۸ اسفند ۱۳۱۲ش در خانه ای دیده به جهان گشود که امروز ” خانه تهران” یا خانه اتحادیه شهرت دارد وتوسط پدر بزرگش حاج رحیم اتحادیه در سالهای پسا مشروطه از ورثه امین السلطان صدراعظم دوره ناصری خریداری شده بود. علی پدر منصوره، اندکی پس از درگذشت حاج رحیم ودر حالیکه منصوره هنوز کوچک بود، خانه پدری را ترک کرد.

بیشترین خاطرات کودکی منصوره اتحادیه مقارن با جنگ جهانی دوم است. زمانیکه ایران ناخواسته به جنگ کشیده شد. تصویر مردان اسکاتلندی که پس از فتح تهران در خیابانهای پایتخت با دامن رژه میرفتند را بیاد دارد. در میان خاطرات کودکی البته مصاءب مربوط به قحطی وگرانی هم بود اگرچه خانواده متمول اتحادیه را تهدید نمیکرد.

در آن سالها یک زن مهاجر لهستانی که از فرزندان خود جدا افتاده بود ودرمیان جنگ به ایران آورده شده بود، در خانه آنان کار میکرد. حضور این زن که مسءولیت آموزش زبان فرانسه به بچه ها را برعهده داشت سبب شد که آنها علاوه بر یادگیری زبان جدید، تصور به مراتب نزدیکتری از جنگ نیز داشته باشند. خانواده اتحادیه در میانه تحولات سیاسی روزگار دشواری را میگذراندند. وابستگی قجری این خانواده با توجه به قدرت گرفتن پهلوی اول، وضعیت متزلزلی را پدید آورد. بویژه پس از آنکه عموی مادری خانم اتحادیه ” فیروز نصرت الدوله” که زمانی وزیر امور خارجه بود به دستور پهلوی اول بزندان سمنان افتاد ودر آنجا از دنیا رفت یا به قتل رسید، وضعیت برای خاندان فرمانفرما به مراتب مشکل تر شد.

شرایط دشوار دیگر برای خاندان فرمانفرما، دختر او مریم فیروز که عمه مادر اتحادیه بود محسوب میشد، بوجود آورد. خصوصا که مریم فیروز دارای افکار سوسیالیستی یا به تعبیر آن زمان مرام اشتراکی بود ودر نشریات خارجی با عنوان “شاهزاده سرخ” از او یاد میشد. مریم بعد از درگذشت پدرش از همسر اول خود جدا شد ومدتی با “رهی معیری” شاعر سرشناس رابطه عاطفی داشت، اما افکار چپ گرایانه اش باعث آشنایی با نورالدین کیانوری دبیر کل حزب توده وازدواج با اوشد. این شرایط سبب شد که سر پرشور وسخن سیاسی گفتن دختران درخانواده زنگ خطر محسوب شود. منصوره نقل میکند که چون تاریخ خوانده بود واین خواندن اورا به سمت مباحث سیاسی سوق میداد، مادرش اورا قسم میداد که مثل”عمه من، یعنی مریم فیروز میشوی”

*-زندگی خصوصی وتحصیل.

زندگی در چنین خانواده ای این فرصت را به لحاظ مالی وفرهنگی داشت تا درروزگاری که تحصیل زنان کمتر مورد توجه عمومی بود، منصوره اتحادیه بتواند بعد از آنکه مدتی را با معلم خانگی وتحصیل در مدارس ابتدایی ژاندارک فرانسوی وانوشیروان دادگر گذراند برای ادامه تحصیل راهی خارج از کشور شود وبه انگلیس برود.

حضور در خارج از کشور تا سال ۱۳۳۷ش وزمانی که مدرک کارشناسی ارشد خود را از دانشگاه ادینبورگ اسکاتلند در یافت کرد، ادامه داشت. وی در دوران دانشجویی با یک جوان مصری که دانشجوی دکتری بود، آشنا میشود وپس از ازدواج با او راهی قاهره شد ودر این شهر بعنوان معلم در یک مدرسه تدریس میکرد. حاصل این پیوند دو فرزند بود که یکی از آنها در نتیجه بیماری قلبی از دنیا رفت همین اتفاق تلخ موجب جدایی وی از همسرش وترک قاهره شد.

منصوره پس از این حادثه به ایران بازگشت ومدتی بعد با پسر دایی مادرش ازدواج کرد. حاصل این وصلت سه پسر بود. صادق نظام مافی، همسر دوم او بعنوان بنیانگذار پزشکی هسته ای ایران شناخته میشود. در آن سالها خانم اتحادیه توانست با سمت مربی در دانشگاه تهران استخدام شود. سال ۱۳۵۵ش دوباره تصمیم گرفت برای ادامه تحصیل به اسکاتلند بازگردد ودر سال ۱۳۵۹ با دفاع از رساله دکترای خود با عنوان “احزاب سیاسی دردوره مشروطیت” موفق به دریافت مدرک دکترا از دانشگاه ادینبورگ شد.

*-نشر تاریخ ایران.

اتحادیه از سال ۱۳۶۲،با انبوهی از اسناد خانوادگی که در اختیار داشت، دست به تاسیس انتشارات “تاریخ ایران زد. او از یکسو اسناد خانواده پدری اش یعنی اتحادیه های تاجر را دراختیار داشت، واز طرف دیگر اسنادی مربوط به خاندانهای بزرگ فرمانفرما وفیروز به او رسیده بود که بازخوانیشان با توجه به شخصیتهای مهم سیاسی، فرهنگی، ودانشگاهی بسیار حاءز اهمیت است. دسته سومی از اسناد را نیز پدر شوهرش به او داده بود. یعنی خاندان نظام مافی.

در حقیقت ایده تاسیس چنین انتشاراتی ابتدا با هدف چاپ “خاطرات میرزا حسینقلی خان نظام السلطنه مافی” از رجال دوره قاجار وجد بزرگ خانواده همسرش پدید آمد. ضمن آنکه شیوه خاص تاریخ نگاری اتحادیه در قالب انتشارات بود. او مخالف نگاه سیاه وسفید به تاریخ است. به عقیده وی باید تلاش کرد بستر وزمینه های پیچیده سیاسی، اجتماعی وفرهنگی سوژه های تاریخی را بدقت واکاوی کرد. خیل عظیم آثارش را که عمدتا بوسیله انتشارات “تاریخ ایران” به چاپ رسیده است، این رویکرد را نشان میدهد.

اتحادیه تنها اسناد را جمع اوری نکرده است. او باور دارد که سند، راوی مناسبی برای تاریخ نیست ولازم است که پژوهشگر اقدام به تحلیل اسناد کند. علیرغم این ادعا تاریخنگاری اتحادیه کمتر تحلیلی وبیشتر توصیفی است. با این حال به اسنادی که در اختیار داشت معنا بخشیدوآنرا در رگه های تاریخنگاری ایران به جریان انداخت.

اتحادیه متولد یک خاندان سیاسی ومتمول بود وتاریخنگاری او با توجه به چنین جایگاهی میتوانست تاریخ نگاری صرفا سیاسی وبازتولید کننده تاریخنگاری کلاسیک باشد. اما او همزمان تحصیل کرده غرب هم بود، وزبانهای خارجی را میدانست. علاوه بر آن زن بودن این شانس را در اختیارش قرار داد تا رویکردی متفاوت به تاریخ داشته باشد. در آثار اتحادیه میتوان با تاریخ محلی از جمله تاریخ فارس، کرمانشاه، خوزستان، بنادرو کرمان ولرستان وآذربایجان آشنایی پیدا کرد. اجداد وآشنایان او در این مناطق حکومت میکردند. بخش مهمی از اسناد شامل ارتباطات مردمی با حکومتهای محلی بود که تصویر جالب توجه وکمیابی از اوضاع اجتماعی واقتصادی آن مناطق بدست میدهد.

*-زنان در دستور کار تاریخ.

در مورد تاریخنگاری زنانه مانند دیگر حوزه مطالعات زنان دو رویکرد وجود دارد. به باور برخی افزایش شمار زنان

تاریخنگار به هرچه زنانه تر شدن تاریخ نگاری وقرار گرفتن زنان در دستور کار مورخان کمک کرده است.

از سوی دیگر عملکرد برخی از زنان نشان میدهد که آنان در پژوهشهای خود صرفا بازتولید کننده رویکردهای مردانه در تاریخ نگاری بوده اند.

لذا در دهه های گذشته با اهمیت پیدا کردن تاریخ غیر سیاسی، تاریخ جبران وتاریخ حاشیه، زنان مانند بسیاری از گروههای که در تاریخنگاری مورد غفلت واقع شده اند اهمیت پیدا کرده اند.

دکتر منصوره اتحادیه یکی از نخستین کسانی است که این فرایند را درتاریخنگاری ایران آغاز کرد. وی آثار متعددی در تاریخ زنان به رشته تحریر درآورد واین کار را همچون همیشه از اسناد زنان خانواده اش آغاز کرد. وی در آثار خویش نشان میدهد که چگونه زنان در خفا بر روند تحولات سیاسی، اجتماعی واقتصادی تاثیر گذار بودند.

حکایت یک زن در زیر وبم روزگار :زندگی نامه عزت السلطنه نظام مافی، فرمانفرماییان، “زنی در پشت دوربین عکاسی، زندگی نامه عزت الملوک، نیمه پنهان :زنان ایرانی در آستانه قرن ۲۰، وزن در تاریخ ایران معاصر” تنها شماری از آثار منصوره اتحادیه است.

*-پی نوشت:

سیاست نامه، در اندیشه آزادی، سال۸، ش ۲۹،صص ۱۹۴-۱۸۹

*-ر.ج به شرح رجال تاریخ معاصر ایران از مهدی بامداد ۳ ج بخش نظام السلطنه مافی و خاندان عبدالحسین فرمانفرما.

*-ن.ک، به کتاب دختر ایران از ستاره فرمانفرماییان در مورد خاندان فرمانفرما.

*-ن.ک به کتاب بازیگران عصر طلایی ابراهیم خواجه نوری در مورد فرمانفرما.

ن. ک به کتاب روس وانگلیس در ایران، ۱۳۷۳،ش (۱۹۱۴-۱۸۶۴) از زنده یاد دکتر فیروز، ت دکتر منوچهر امیری، تهران، انتشارات انقلاب اسلامی، بخش مهاجرت ملیون به رهبری نظام السلطنه مافی همراه مدرس به کرمانشاه در اعتراض به عملکرد روس وانگلیس در جنگ جهانی اول.