نوشتاری به قلم عطاالله آموزیان/مدرس دانشگاه فرهنگیان و پژوهشکر تاریخ

طنز تاریخ ما این است که دانشجویان علوم سیاسی درایران متاسفانه در هیچ یک از سرفصلهای درسی خود با نحوه تاسیس مدرسه علوم سیاسی در ایران آشنا نیستند. معدود گزارشهای پراکنده ای که هم وجود دارد بیشتر درمجلات خارج از دانشگاه منتشر شده اند.

مدرسه علوم سیاسی وسابقه تاسیس ان در تاریخ معاصر ایران:
تاسیس علوم سیاسی جدید در ایران به نیمه شعبان ۱۳۱۷ق مقارن با اذرماه ۱۲۷۸ش بازمیگردد. این مدرسه با توجه به نگاه کارکردی موسسین ان به علوم سیاسی، در ابتدا زیر نظر وزارت خارجه در دوره میرزا نصرالله خان مشیرالدوله،وزیر خارجه مظفرالدینشاه تاسیس شد به همین جهت به ان مدرسه وزارت خانه میگفتند. اولین مدیر مدرسه “حسن پیرنیا” ملقب به مشیر الملک از دانش اموختگان دانشکده حقوق مسکو بود. پیرنیا خود در این مدرسه حقوق بین الملل تدریس میکرد. گماردن شخصیت مهم وبانفوذی مانند پیرنیا بعنوان رییس مدرسه علوم سیاسی حکایت از اهمیت فوق العاده این مدرسه داشته است. پس ازاو کسانی مانند عبدالکریم خان محقق الدوله، حسین پیرنیا موتمن الملک برادر حسن پیرنیا، محمدعلی فروغی، سید ولی الله خان نصر پدر دکتر سید حسین نصر، دکتر علی پرتو، عبدالحسین شیبانی، وعلی اکبر دهخدا ریاست این مدرسه را برعهده داشتند.
دانشکده حقوق وعلوم سیاسی
با تشکیل دانشگاه تهران در سال ۱۳۱۳ ش مدرسه علوم سیاسی به یک دانشکده زیر مجموعه دانشگاه تهران تبدیل شد وعنوان آن به دانشکده حقوق وعلوم سیاسی واقتصادی تغییر یافت. اعضای هیئت علمی عبارت بودند از:
علی اکبر دهخدا ریاست، دکتر ولی نصرفرانسه، محمد حسین فاضل مشهدی عربی وفقه، محسن رییس حقوق اداری، اردشیر جی انگلیسی، مجید آهی زبان روسی، سید حسین جمارانی فارسی، دکتر محمود افشار تاریخ سیاسی، غلامحسین رهنما ریاضیات، جواد عامری حقوق، علامه میرزا طاهر تنکابنی فلسفه، اسماعیل مرات طبیعیات، عبدالله مستوفی تاریخ، علی اکبر سیاسی فرانسه، دکتر عبدالعظیم قریب فارسی، وهم چنین کسانی مانند شریعت سنگلجی، سید حسن امامی، احمد متین دفتری، بشمار میرفتند. در سال ۱۳۱۶ش دانشکده اقتصاد ازان جدا شد.
گونه شناسی ادوار مختلف
بدین ترتیب میتوان گفت که دانشکده حقوق وعلوم سیاسی دانشگاه تهران ۳۵ سال بیش از خود دانشگاه تهران قدمت دارد.
ادوار مختلف دانشکده حقوق وعلوم سیاسی:
از تاسیس مدرسه در سال ۱۲۷۸ش تا سال ۱۳۰۹ دروس مدرسه ترکیبی از دروس سنتی ونظام اموزشی فرانسوی بود. با روی کار امدن پهلوی اول تدریس زبان فرانسوی حذف وکلیه اساتید فرانسوی ایران را ترک کردند.
ازسال ۱۳۰۹ با ریاست دهخدا تا سال ۱۳۱۳ش با تاسیس دانشگاه تهران برخی دورس تجاری واقتصادی وارد مدرسه شد.
ازسال ۱۳۱۳ تا سال ۱۳۴۰ دروس دانشکده ذیل سیستم واحد محور دانشگاههای امریکایی درامد.
جدال سنت وتجدد درمدرسه
نکته جالب انکه درایران ابتدا مدرسه علوم سیاسی بوجود امد و بعدها در سال ۱۲۹۹ش که وزارت عدلیه تاسیس شد ازهم جدا بودند وبعدا درهم ادغام شدند.
داوطلبان برای ورود به مدرسه ملزم بودند در ازمون ورودی شرکت کنند که مواد ازمون شامل، عربی، حساب وخط، انشا واملا وقراءت قرآن بود. دروسی که درکنار دروس سنتی توسط حسن پیرنیا تدوین شده بود عبارت بود از:تاریخ، جغرافیا، حقوق بین الملل، زبان فرانسه، و فقه بود، اگرچه با تدریس فقه مخالفتهایی وجود داشت. با این حال میرزا حبیب الله خان برای تدریس فقه دعوت شد.
دردوره متاخر، دروس، تاریخ جدید، تاریخ معاصر، تاریخ سیاسی، روانشناسی، حکمت شیمی، زبان انگلیسی، جغرافیای اقتصادی، علم ثروت، مالیه، حقوق اداری، حقوق اساسی، اصول محاکمات، حقوق بین الملل و ومنطق تدریس میشد.

بطور کلی از همان ابتدا دردرون مدرسه علوم سیاسی جدالی بر سردروس سنتی وجود داشت. برخی اساتید نظیر حسن پیرنیا معتقد به ضرروت دروس سنتی بودند وبرخی به دروس جدید توجه داشتند.
دست برقضا طرفداران دروس جدید تفوق یافتند. یکی از دروس این مدرسه، اقتصاد سیاسی بود که متن اصلی ان را “پل بوگار” استاد اقتصاد سیاسی دانشگاه پاریس با عنوelements, d, econmie poltique ” بود که محمدعلی فروغی یک سال پبش از مشروطه در سال ۱۲۸۴خورشیدی انرا با نام” اصول علم ثروت ملل”به فارسی ترجمه ومنتشر کرد. در حقیقت محمدعلی فروغی برای ترجمه منابع درسی به استخدام این مدرسه درامد،واولین اثری که برای دانشجویان مدرسه سیاسی ترجمه کرد” تاریخ ملل قدیمه مشرق بود”.
البته فروغی با نگارش کتاب “سیر حکمت در اروپا” که جلد نخست ان در سال ۱۳۱۰ش، منتشر شد وتا انزمان بهترین کتاب در این زمینه بود نشان داد که درک به مراتب درست تر وعالمانه تری از فلسفه غرب نسبت به همکیشان خوددارد.
ذکاءالملک از معدود روشنفکرانی بود که علاوه بر شان روشنفکری، به سنت خودی نیز توجه داشت. از این رو تصحیح بسیاری از متون اصلی ادبیات فارسی ازجمله، دیوان حافظ، کلیات سعدی ورباعیات خیام را بعهده گرفت. فروغی درمجموع محققی دانشمند وسیاستمداری لیبرال مسلک بود وبه سیاست نگاهی عملگرایانه داشت. در ایران نیز از مدرسه علوم سیاسی انتظار کار ویژه ای مانند دارالفنون اما درحوزه سیاست میرفت. به همین جهت دردروس مدرسه علوم سیاسی اثری ازتاریخ اندیشه وفلسفه سیاسی نبود وبه موضوع اندیشه سیاسی وفلسفه سیاسی چندان توجهی نمیشد.
محسن عزیزی واندیشه سیاسی:
با ظهور محسن عزیزی وزنده یاد دکتر سید حمید عنایت، اندیشه های سیاسی در مباحث دانشکده حقوق وعلوم سیاسی جایگاهی یافت ومحسن عزیزی با تهیه جزوه ای در تاریخ اندیشه سیاسی با نام “تاریخ عقاید سیاسی از افلاطون تا ماکیاوللی” وحمید عنایت نیز به همین ترتیب با جمع اوری جزوه ای با نام “بنیاد فلسفه سیاسی در غرب” سهم بزرگی در شکل دهی به رشته علوم سیاسی داشت. بعدها کتب دیگری نیز توسط محققان ترجمه شد ازان جمله:
-ترجمه کتاب روح القوانین منتسکیو درسال ۱۳۲۱ش توسط علی اکبر مهتدی
ت، کتاب قرارداد اجتماعی ژان ژاک روسو در سال ۱۳۲۴ش توسط غلامحسین زیرک راده
ت، کتاب شهریار نیکولو ماکیاوللی توسط محمودمحمود نویسنده ۸ ج تاریخ ردابط سیاسی ایران وانگلیس درقرن ۱۹ در سال ۱۳۲۴
ت،تاریخ نظریات سیاسی اثر جرج ساباین توسط بهاءالدین پازارگادی در سال ۱۳۲۷،گویا این اثر اولین نوع ان در حوزه اندیشه سیاسی است.
ت، کامل در باب آزادی جان استوارت میل فیلسوف انگلیسی توسط دکترمحمد جواد شیخ الاسلامی در سال ۱۳۴۸ش
ت،کتاب سیاست ارسطو توسط حمید عنایت در سال ۱۳۴۸
زنده یاد حمید عنایت که خود از محققین پرکار دانشکده حقوق وعلوم سیاسی بشمار میرفت از فارغ التحصیلان همان دانشکده بود که بعدها کرسی استادی در دانشکده خویش را بدست اورد. عنایت دوره کارشناسی را دردانشکده حقوق وکارشناسی ارشد ودکترا را مدرسه اقتصادی وسیاسی لندن گذراند وبزبانهای فرانسه، انگلیسی، عربی، آلمانی، وپهلوی مسلط بود. واز همین رو در شمار اولین کسانی است که تحقیق در باب اندیشه های سیاسی وغربی واسلامی را به شکل اکادمیک اغاز کرد. ازمهمترین کارهای عنایت، ترجمه کتاب های”سیاست ارسطو، خدایگان وبنده، وعقل درتاریخ هگل، بنیاد مابعد الطبیعه کانت، تاریخ تمدن ویل دورانت، تاریخ طبیعی دین، دیوید هیوم، سیری دراندیشه سیاسی عرب وتاریخ اندیشه سیاسی در ایران واسلام خدمات علمی شایانی به این حوزه نمود.
سید جواد طباطبابی نیز با آثاری نظیر ” زوال اندیشه سیاسی درایران، درامدی فلسفی بر تاریخ اندیشه سیاسی درایران، جدال قدیم وجدید، اصلی ترین نقش را در حوزه تاریخ اندیشه سیاسی داشته اند. آثار دکتر طباطبایی ازان جهت ازاهمیت برخوردارند که همواره جریانی ازنقدها را با خود همراه کرده است.
آسیب شناس دکتر حمید عنایت از علوم سیاسی درایران قابل تامل است. اما نکته مهم ان است که عنایت در نقد واسیب شناسی خود کوچکترین اشاره ای به مفهوم سیاست در ایران باستان وایران دوره اسلامی ننموده است.
کلام اخر اینکه هم اکنون علوم سیاسی در ایران میان دوخوانش روشنفکرانه غافل ازسنت وایدوءلوژیک بی توجه به کار اکادمیک گرفتار است.
زنده یاد دکتر سید حمید عنایت در سال ۱۳۵۹ از ایران هجرت نمود ودر مدت کوتاهی که در لندن اقامت داشت بعنوان جانشین دکترآلبرت حورانی تدریس اندیشه سیاسی را برعهده داشت. وی در سال ۱۳۶۱ش حین پرواز از فرانسه به لندن در هواپیما بر اثر سکته قلبی درگذشت.

کتابشناسی:
۱-سیاست نامه، دراندیشه ازادی، سال اول، ش، ۱،دی ماه ۹۴،صص ۴۴-۴۰
۲-ازغندی،علیرضا،علم سیاست درایران، تهران، مرکز باز شناسی اسلام وایران، ۱۳۸۲
۳-عنایت،حمید، وضعیت علوم اجتماعی درایران، ت، نوشین احمدی خراسانی، تهران، بقعه، ۱۳۷۹
۴-فروغی، محمد علی، حقوق اساسی یعنی اداب مشروطیت دول، به کوشش علی اصغر حقدار، تهران، کویر، ۱۳۸۲

۵-فروغی،محمدعلی،مقالات،ج ۱،به کوشش حبیب یغمایی، تهران، ۱۳۵۴