✍️نوشتاری به قلم عطاالله آموزیان/مدرس دانشگاه فرهنگیان و پژوهشگر تاریخ

🔹دردوره استبداد صغیر وبعد از به توپ بستن مجلس شورای ملی توسط محمدعلی شاه قاجار، خودکامگی برکشور چیره گشت. حاکمان محلی خودمختار آزادیها وحقوق مردم را سرکوب کردند. اقبال الدوله کاشی در اصفهان واقا بالاخان سردار افخم در گیلان. در اصفهان انجمن مخفی بوجود آمد. نورالله نجفی برادر مجتهد معروف اصفهان برای سرنگونی اقبال الدوله انجمن مخفی بوجود آوردند، اما چون نیروی نظامی کافی برای این امر نداشتند از خوانین بختیاری وبخصوص سرکرده بلند پایه بختیاری، صمصام السلطنه تقاضای کمک کردند. صمصام السلطنه نیز خوانین وکلانتران ایل را به مشاوره فرا خواند وآنها درمنطقه شلمزار گرد هم آمدند وبه شور نشستند وسرانجام تصمیم به یاری مردم اصفهان گرفتند.(۱)

🔹سرانجام در روز ۹ ذی الحجه ۱۳۲۳ق برابر با ۱۵ دی ماه سال ۱۲۸۷ قوای مسلح بختیاری وارد اصفهان شد.سفارت روسیه در گزارش خود نوشته است:” ورود بختیاری به اصفهان رنگ وبوی سیاسی بخود گرفته است.(۲)
در مورد حمایت ایل بختیاری از جنبش مشروطیت باید اذعان نمود که پدیده پیچیده ای بوده است. چرا که تا آنزمان ایلات کشور در مقابل جنبش مشروطه منفعل مانده بودند.

🔹اما اینک یکی از بزرگترین ایلات به یاری مشروطیت آمده است.ایل بختیاری از طوایفی تشکیل می‌شدند که در رشته کوههای زاگرس درجنوب اصفهان، دشت خوزستان، وازجنوب گلپایگان تا چهارمحال بختیاری تا محدوده رامهرمز می‌زیستند. در نیمه سده دوم قرن ۱۳ ق، حسین قلی خان بختیاری طایفه ها رامتحد ساخت واتحادیه ایل بختیاری را بنیان گذاشت. وخود به مقام ایلخانی رسید. ساختار ایلی که بنا نهاد تا زمان مشروطه کمابیش دوام آورد. (۳)

🔹بختیاریها از دو طایفه ۷ لنگ و۴ لنگ تشکیل می‌شوند. خانهای بختیاری ۷ لنگ رهبری اصلی ایل را دردست داشتند.
پس از کشته شدن حسین قلی خان ایلخان، توسط مسعود میرزا ظل السلطان استاندار وقت اصفهان بدستور ناصرالدین‌شاه، قدرت بین سه شاخه خانوادگی تقسیم شد. که عبارت بودند از : پسران ایلخانی، پسران حاجی ایلخانی وخانواده ایلبگی، اما در نتیجه پیمان میان دو گروه اول ودوم افراده خانواده رضاقلی خان ایل بگی از مدار قدرت بیرون رانده شدند. (۴)

🔹ساختار اقتصادی ایل بختیاری دارای اقتصاد دوگانه شبانی وکوچ بود. عده ای هم به کشاورزی مشغول بودند. اما بتدریج زمین بصورت منبع اصلی ثروت آنها درآمد. بعدها درهای منابع جدید ثروت به روی شان بازشد. از سال ۱۳۰۶ ق که دولت ایران ورود کشتی های بخار بازرگانی را به رودخانه کارون مجاز شناخت، این امر ضرورت یافت که بین اهواز واصفهان راهی مالرو بوجود بیاید. خانهای بختیاری امتیاز ساختن چنین راهی را بدست آوردند.و با وام وکمک فنی شرکت انگلیسی برادران “لینچ” جاده بختیاری را بین اهواز واصفهان ساختند واین جاده در سال ۱۳۱۷ق /۱۲۷۹خورشیدی به مرحله بهره برداری رسید، وبختیاری ها صاحب امتیاز جاده شناخته شدند وعوارض راهداری را بدست آوردند. (۵)

🔹بعد از ان در نوامبر ۱۹۰۵/رمضان ۱۳۲۳ق/ابان ۱۲۸۴ش شرکت سندیکای امتیازات ویلیام ناکس دارسی، صاحب امتیاز نفت جنوب شد، حفاظت از تاسیسات این شرکت بدلیل واقع شدن در منطقه بختیاری به خوانین بختیاری سپرده شد. و۳ درصد سرمایه آن بصورت ۱۲ هزار سهم یک لیره ای رایگان به خوانین واگذار شد. (۶)
بهره‌مندی خانه‌ای بختیاری از جاده لینچ وشرکت نفت آثار ونتایج گوناگون برای جامعه بختیاری ببار آورد. ثروت خوانین بختیاری افزایش یافت. اما درآمد اصلی حاصل از این دو امتیاز صرفا بین خانواده های ایلخانی وحاجی ایلخانی تقسیم میشد. وخانواده ایل بگی ازآن محروم بود. این تفاوت وتضاد به اختلاف وکینه میان سران ایل وحتی دو خانواده مسلط نیز دامن میزد.

🔹بختیاریها تا زمان قیام اصفهان کاری به مشروطه نداشتند وبرخی ازخوانین مانند امیر مفخم از خانواده حاجی ایلخانی به شاه وفادار بودند. چنانکه سردار ظفر خسروخان، از خانواده ایلخانی، دسته ای سوار بختیاری را به یاری نیروهای محاصر کننده تبریز فرستاد. اما رفتار سیاسی بختیاری زمانی دگرگون شد که حکومت مرکزی صمصام السلطنه را از مقام ایلخانی برکنار وجای اورا به سردار ظفر خسروخان داد. لذا خان مخلوع تصمیم گرفت که از مشروطه خواهان اصفهان حمایت کند. (۷)
صمصام السلطنه بدون انگیزه فردی اصفهان را تصرف نکرد. او با این کار مقام ایلخانی خودرا با دوباره پس گرفت. اما در محدوده مبازره درون ایلی باز نایستاد، بلکه به مبارزه ملی بر ضد حکومت خود کامه محمد علیشاه قاجار پیوست. وی در تلگرافی به سفارت دولت عثمانی در تهران گفت:” چون شاه دادن مشروطیت را دریغ می‌دارد، بختیاریها بسوی تهران حرکت خواهند کرد تا درخواست‌های خودرا به زور شمشیر بقبولانند. (۸)
ضمن آنکه بختیاریها کینه قاجاریه را بدلیل قتل ناجوانمردانه ایلخان حسین قلی خان توسط مسعود میرزاظل السلطان واسارت دو فرزند وی اسفندیار خان وعلی نقی خان را هم بیاد داشتند. (۹)

🔹بنابراین علاوه بر دلایل اقتصادی واجتماعی که بختیاری را بسوی مشروطه خواهان کشاند، دلیل بسیار ساده ای دیگری که آنها را بر ضد حکومت برانگیخته بود، این بود که آنان مزه ستم شاهان وشاهزادگان قجری را نیز چشیده بودند. وانگیزه قوی برای رویارویی با استبداد داشتند. (۱۰)
نکته مهم دیگر آنکه در میان ایل بختیاری رگه هایی از آگاهی‌های اجتماعی وسیاسی وجود داشت. گویا در میان همسران خانها زنانی بودند که روزنامه می‌خواندند، وکتاب هایی در باره انقلاب فرانسه وانگلیس دراختیار داشتند وخواهان سپردن حق رای به زنان کشور بودند. (۱۱)

🔹بدین ترتیب صمصام السلطنه در اصفهان ماندگار شد وبر نیروی نظامی خود افزود وبه این ترتیب یکی از مراکز مهم سیاسی واقتصادی کشور بدست نیروهای ملی افتاد وزمینه برای فتح تهران آماده شد.

کتاب‌شناسی :
۱-دانشور علوی، نورالله، تاریخ مشروطه ایران وجنبش وطن پرستان اصفهان وبختیاری، تهران، دانش، ۱۳۳۵ش، صص ۲۹-۲۶
۲-سابلین، ۲۳ ژانویه ۱۹۰۹،کتاب نارنجی، ج ۲،ص ۹۱
۳-جن،ر.گارءویت،بختیاری در آیینه تاریخ، ترجمه مهراب امیری، تهران، نشر آنزان – سهند، ۱۳۵۷،ص ۳۰
۴-گارءویت،پیشین،ص ۲۰
۵-جن. ر. گارءویت، تاریخ سیاسی، اجتماعی بختیاری، ترجمه مهراب امیری، تهران، سهند، ۱۳۷۳، صص ۱۸۳-۱۷۸
متن قرارداد در صص ۳۳۱-۳۲۷
۶-فاتح،مصطفی، ۵۰ سال نفت ایران، تهران، پیام، ۱۳۵۸،ص ۲۶۱ متن قرارداد در گارءویت، تاریخ سیاسی، صص ۳۳۵-۳۳۱

۷-حاج خسروخان سردار ظفر، وقایعی نگفته ازمشروطه، سیف الله وحید نیا، خاطرات واسناد ج دوم، تهران، وحید، ۱۳۶۹،صص ۲۰۵-۲۰۳

۸-متن سند در ابراهیم صفایی، رهبران مشروطه، تهران، جاویدان، ۱۳۶۲، ص ۲۳۰

۹-درباره چگونگی قتل ایلخان نگاه کنید به مسعود میرزا ظل السلطان، تاریخ سرگذشت مسعودی، تهران، بابک، ۱۳۶۲،صص ۳۱۰-۳۰۷ وهم چنین خاطرات سردار ظفر بختیاری، تهران، نشر یساولی، ۱۳۶۲، صص ۱۹۷-۱۹۴

۱۰-ارشاویر چلنگریان، دی نویه تسایت ۲۴ نوامبر ۱۹۱۱،خسرو شاکری، اسناد تاریخی، ج ۱۹، ص ۷۲
۱۱-الیزابت مکبن روز، با من به سرزمین بختیاری بیایید، ترجمه مهراب امیری، تهران، آنزان، ۱۳۷۳، صص ۸۸-۴۹